Door Harrie Lemmens
Onlangs werd bekend dat de Stichting Sybren Polet een nieuwe oeuvreprijs in het leven heeft geroepen, bestemd voor oorspronkelijk Nederlandse experimentele literatuur. De in 2015 overleden schrijver was een groot liefhebber en voorvechter van literatuur die dwars is en wars van dwingende normen. Nieuw, verfrissend, anders. Hij keek ook over de grenzen en had een grote bewondering voor António Lobo Antunes. Een bewondering die hij ooit als volgt uitte (ik sta hier graag mijn plaats aan hem af):
‘De grote boeken van Antunes volgen een vertelmethode die afwijkt van het klassieke verhaal met een begin, midden en einde, afgewikkeld in een doorlopende chronologische volgorde. Antunes’ romans zijn gecomponeerd op bewustzijnsstroom (`stream of consciousness’) en binnenpraat (`dialogue intérieure’), of liever op de bewustzijnsstromen van een beperkt aantal figuren, zonder dat meteen wordt vrijgegeven van wie. Meestal kom je er vrij spoedig achter wie er aan het woord is, maar ook weer niet altijd, wat een plezierig soort verwarring teweegbrengt.
In feite gaan de bewustzijnen te werk zoals het menselijk bewustzijn doorgaans werkt: het denkt niet lineair: we observeren werkelijkheden, springen van heden naar verleden, herkauwen dingen, herdenken geschiedkundige feiten én fabuleren soms naar aanleiding van het geziene, gehoorde, herinnerde. Op deze wijze vertelt ook Antunes en hij doet het razend knap, in een rijke, poëtische taalstroom die op den duur roesverwekkend werkt, ondanks of dankzij de vele onderbrekingen, want de afzonderlijke verhalen worden veelvoudig onderbroken.
Wat de lectuur aanvankelijk bemoeilijkt is dat – vaak binnen één alinea – van perspectief wordt gewisseld, bijvoorbeeld: een van de vertel- of denkfiguren beschrijft wat hij denkt over iemand, waarna de verteller zonder aankondiging in het andere bewustzijn overspringt en die ander iets laat zeggen, denken, doen. Waarna de eerdere bewustzijnsstroom hernomen wordt. Zo ook vindt er een verspringen plaats tussen het huidige geziene of gedachte én taferelen uit het verleden, alles vaak afgewisseld met prachtige beschrijvingen.
Wat ook veel voorkomt is dat Antunes een gedachte of zin afbreekt en, na een van de bovengenoemde perspectiefwisselingen, pas een of twee alinea’s later herneemt, een vertragingstactiek die tot het wezen van Antunes’ stijl behoort.
En ten slotte nog een ander stijlmiddel dat Antunes herhaaldelijk toepast: een van de centrale figuren in het boek verhaalt over een andere figuur, om tegen het einde van het hoofdstuk compleet samen te vallen met die andere figuur en diens lot te ondergaan, soms met een dramatisch gevolg en met een altijd verrassend effect. Hetzelfde gebeurt wanneer er een einde gefantaseerd wordt, dat als realiteit wordt weergegeven, vaak eveneens met een dramatisch effect.
Door deze unieke, vernieuwende vertelwijze vormen de grote boeken van Antunes één lang leesavontuur, waaraan de vele herhalingen als poëtische parallellismen en de verrassende, trefzekere beelden en metaforen niet weinig bijdragen. Alles tezamen maken zij van António Lobo Antunes een van de grootste schrijvers uit de hele moderne literatuur.’
Foto Ana Carvalho
Doem-me a cabeça e o universo.
Mijn hoofd en de wereld doen zeer.
Fernando Pessoa
Um novo sol já vai raiar.
Een nieuwe zon zal stralen.
Vinicius de Moraes
Leave a Reply