Associatieve observaties bij ‘Ainda estou aqui’

Door Govert Derix

Vooral jongeren weten vaak nog maar amper dat Zuid-Amerika in de twintigste eeuw werd geteisterd door dictaturen. Kent u de namen nog van Pinochet (vanaf 1973) in Chili, Videla (1976) in Argentinië, en Castelo Branco (1964), Costa e Silva (1967), Médici (1969), Geisel (1974) en Figueiredo (1979 tot 1985) in Brazilië? Ze hebben met elkaar gemeen dat ze een hotline hadden met de Verenigde Staten van Amerika. In deze context wordt vaak de Monrou-doctrine genoemd, naar de Amerikaanse president James Monrou die in de negentiende eeuw wilde voorkomen dat de kersverse VS én later ook landen in Midden- en Zuid-Amerika opnieuw zouden worden gekoloniseerd.
De doctrine verklaarde Europese expansie op het westelijk halfrond taboe, en kreeg in de Koude Oorlog in de twintigste eeuw een andere lading. Om Russische invloed te voorkomen hielpen de VS jonge democratieën om zeep. Geen communisten in onze achtertuin!

Het begon in 1964 in Brazilië.
Daar was de linkse president João Goulart democratisch gekozen. Hij wilde de toenemende armoede bezweren door de oliereserves te nationaliseren.
Een deel van de militairen was op zijn hand. Gesteund door de CIA kwam een groep generaals in opstand, pleegde een staatsgreep en stelde een nieuwe president aan, eerst een tussenpaus, toen generaal Castelo Branco.
Dat was in 1964.

*

Rio de Janeiro 1970. Regisseur Walter Salles heeft heeft dat machtig mooi neergezet.
Iedereen mager!
Net als in de USA en in mindere mate in Europa, woedt nu in Brazilië een obesitas-epidemie. In het straatbeeld vele dikke mensen, in de media reclames voor ozempic (of hoe heten die injecties).
Maar in de jaren zeventig is iedereen in de Cidade Maravilhosa mager en elegant.
En die kleuren!
Ze zitten in de super-8-beelden waarmee de film begint. Maar ook in de taferelen aan het strand, de kleding, de bomen. Kleuren van een paradijs.
Dan opeens: militairen in het straatbeeld.

*

Ainda estou aqui is in het Engels vertaald als I am still here.
Letterlijk: Ik ben nog hier.
Ik vind het lossere ‘Ik ben er nog’ sterker, omdat er een subtiele onverwoestbaarheid in verstopt zit.
Het roept meteen de vraag op: wie is er dan nog?
Eerste gedachte: de man die in de film verdwijnt.
Is het spoilen als ik probeer te zeggen wat mij in deze film raakte?
Het heeft te maken met brutaliteit en schoonheid.
Het ijskoude kwade versus het vertederende goede.
Krachten die ook in onze tijd met elkaar overhoop liggen.

*

Twee weken nadat ik de film in februari in Brazilië zag, het grote nieuws: drie Oscarnominaties, waaronder voor de beste vrouwelijke actrice, Fernanda Torres.
Ineens ging het in de media over niks anders meer dan over Fernanda.
Eerst vond ik dat overdreven.
Toen daalde het in.
De éérste Braziliaanse Oscar (stel dat ze die inderdaad zouden krijgen…) zou gaan over een periode uit de recente geschiedenis die nog steeds niet goed is verwerkt.
Ik wist dat een van mijn zwagers als puber contacten had met de stadsguerilla en dat mijn schoonouders angsten uitstonden.
Maar dat was lang geleden.
Ik wist dat Brazilië na de tweede inauguratie van president Lula da Silva in 2023 zijn eigen 6 januari had, op 8 januari, maar ook dat lijkt alweer lang geleden.
En ik wist wat iedereen wist, namelijk dat Trump aan de poten van de rechtsstaat zaagt.
Déze Oscarnominatie in dat krachtenveld is ook een politiek en maatschappelijk statement.

*

Terug naar de Bestorming van het Braziliaanse parlement op 8 januari 2023.
Een week eerder was Lula da Silva beëdigd en afficheerde zich nadrukkelijk met minderheden, waaronder indianen.
Bolsonaro was ruim vier jaar daarvoor aan de macht gekomen omdat veel mensen uit de middenklasse van het zuiden de emancipatie van arme burgers onder Lula maar niks vonden.
Bolsonaro’s team slaagde er in om, geholpen door Steve Bannon en Cambridge Analytica, ook veel armen op de ‘Braziliaanse Trump’, zoals Jaír Messias Bolsonaro ook wel wordt genoemd, te laten stemmen.
Goedbedoelend arm kiest superrijk: ironie van de actuele politiek in een notendop.

*

Het navrante is dat Lula op de hand lijkt van Poetin – zoals velen in Brazilië, die de rol van de VS in de dictatuur niet zijn vergeten.
Omwille van de lieve vrede fiets ik in gesprekken vaak om de politiek heen.
Of ik zeg, als iemand me wil overtuigen dat Poetin toch gelijk heeft: ‘Zou jij dan willen dat de realiteit van Ainda estou aqui, de dictatuur, weer terugkomt?’

*

Die realiteit is ijzingwekkend.
Geholpen door de CIA paste de DOI-CODI (Destacamento de Operações e Informações, Centro de Operações de Defesa Interna) de tactiek van de verdwijning toe.
Pak iemand op, verhoor hem of haar, en laat haar of hem verdwijnen.
Eunice Rubens Paiva, de vrouw van de man die in de film verdwijnt, zal meer dan twintig jaar lang niet helemaal zeker weten of haar man nog leeft.

*

Ik zou een uur kunnen vullen met een vergelijking tussen boek en film.
Maar ik beperk me tot één scène die wel in het boek zit, maar niet in de film.
Als de regering eenmaal officieel erkent dat Rubens Paiva door de staat is vermoord, gebeurt dat tijdens een persconferentie in aanwezigheid van de, democratisch gekozen, president.
Eunice omhelst hem.
En omhelst – argeloos of toch bewust – ook de man die naast hem staat, een hoge militair in uniform.
Zo gaat dat in Brazilië.
Brutaliteit en schoonheid (vergeving?) naast elkaar.
De slotregel van het betreffende hoofdstuk spreekt boekdelen: ‘Bedankt dat jullie mijn moeder niet hebben vermoord.’

Dit is een ingekorte en bewerkte versie van de voordracht voor de eerste vertoning in Filmtheater De Nieuwe Scène in Venlo op 8 april 2025.

Govert Derix is filosoof en schrijver van de roman Het onmogelijke manuscript, die speelt in Brazilië en Lissabon en het oprukkende rechts-extremisme thematiseert.

Foto Ana Carvalho