Door Govert Derix
‘Een meesterwerk zonder metaforen’, zo typeerde de Braziliaanse commentator Reinaldo Azevedo de film Ainda estou aqui (Ik ben er nog) van regisseur Walter Salles die onlangs een Oscar won voor beste internationale film. Ik zag de film in Fortaleza, een stad met 2,5 miljoen inwoners, gegroeid uit het Fort Schoonenborgh, in 1649 gebouwd door Hollanders. Vanwege mijn schoonfamilie ben ik hier vaker. Naast het fort vergaap ik me aan de baobábomen die ‘wij’ er uit Afrika importeerden, samen met de door ons tot slaaf gemaakten die er, als ze niet naar ons pijpen wilden dansen, aan werden opgeknoopt.
Toen ik voor het eerst in Brazilië kwam, in 1980, zou het nog vijf jaar een dictatuur zijn. In de kast van mijn schoonvader vond ik het boek Brasil: nunca mais (Brazilië: nooit meer), het verslag van wat de geheime dienst, geholpen door de Verenigde Staten van Amerika, deed met burgers die niet naar hun pijpen wilden dansen. De film van Salles gaat hierover. Stel je bent een ex-politicus die tijdens de dictatuur probeert nog wat goeds te doen. Met je gezin leid je een gelukkig leven. Maar dan komen agenten in burger langs en nemen je mee. Pas meer dan twintig jaar later is zeker dat je bent gemarteld en vermoord. Je lichaam blijft spoorloos. In het gelijknamige boek waarop de film is gebaseerd beschrijft Marcelo Rubens Paiva, zoon van het slachtoffer, hoe de tactiek van de verdwijningen later ook werd toegepast in Chili en Argentinië en op talloze indianen die de ‘vooruitgang’ in de weg stonden.
Ainda estou aqui toont het verhaal vanuit het achterblijvende gezin, vooral de echtgenote, aangrijpend gespeeld door Fernanda Torres. ‘Niks gruwelijker dan mensen onwetend laten over wat er met hun dierbaarste is gebeurd,’ zegt ze met zoveel woorden. De vrouw wordt zelf vijftien dagen opgesloten. In flitsen passeren beelden die zo uit Brasil: nunca mais komen. Waterboarding. De afhankelijkheid van sadisten. Heel even het Dagboek van Anne Frank. Altijd als ik dat zie moet ik denken aan deze uitspraak: ‘Anne Frank werd geboren in een democratie, maar vier jaar later veranderde haar geboorteland in een dictatuur.’ Zo snel kan het gaan, overal waar burgers hun oren laten hangen naar de hardste schreeuwers.
Brazilië had zo’n schreeuwer, maar president Bolsonaro is twee jaar geleden afgelost door Lula da Silva, waar je veel kritiek op kunt hebben, maar niet dat hij openlijk terugverlangt naar de dictatuur. De ‘Braziliaanse Trump’, zoals Jaír Bolsonaro nog altijd wordt genoemd, zei dat hij Ainda estou aqui niet hoeft te zien omdat het toch allemaal geromantiseerd zou zijn. Het tegendeel is waar. De naakte waarheid kruipt onder je huid. Zo sterk dat je voelt: dit kan mij en jou en ons en alle dierbaren morgen overkomen. Je let even niet op en de democratie waarin de Anne Franks van nu worden geboren, is voorbij.
Als eenmaal officieel bekend is wat er met de afwezige hoofdpersoon is gebeurd, willen de media een foto van het gezin. ‘Lachen!’ beveelt de moeder haar kinderen. Het doet denken aan de boeddhist die, ook onder de grootste marteling, ja zegt tegen het leven. Bolsonaro schafte het Ministerie van Cultuur af. Intussen ken ik geen stad waar de hedendaagse kunst zo opleeft als in Fortaleza. De nieuwe Pinacoteca bijvoorbeeld is te meten met Tate Modern in Londen. De verrassende werken bruisen van de oprechte hoop en de toegang is overal gratis. We zijn er nog! Lachen! Ook als het lachen ons dreigt te vergaan, zoals toen in Brazilië en nu op zoveel andere plekken in de lachwekkende wereld.
Deze filmrecensie is eerder als column verschenen in De Limburger.
Govert Derix is filosoof en schrijver van onder andere de roman Het onmogelijke manuscript, die speelt in Brazilië en Lissabon en die o.a. het oprukkende rechts-extremisme thematiseert.
Leave a Reply