Door Kees Bakhuijzen
In de tien jaar waarin ik begin deze eeuw in Sydney woonde kwam ik graag in de verschillende tweedehands boekwinkels, waarvan Gould’s Book Arcade aan het begin van King Street in Newtown, vlakbij Sydney Uni, zonder meer de meest opvallende was. Gould’s is een grote hal, op het eerste gezicht een ontzettend ongeorganiseerd, onoverzichtelijk boekendepot, maar als je even je best deed, zag je toch de nodige method in this madness. Ik kwam altijd uit bij de kast met poëzie. Gezien de omvang van Gould’s was deze kast relatief klein te noemen, maar ik trof er toch regelmatig een interessante uitgave aan. Zo dank ik aan Gould’s mijn ontdekking van de latere Eugenio Montale, met de geweldige Xenia vertalingen en It Depends: A Poet’s Notebook, de laatste ook nog eens in een fraaie tweetalige editie.
Door Gould’s ontdekte ik ook mijn favoriete dichter, via een wat beduimelde oude Pelican uitgave uit de vroege jaren 60. The Poem Itself is een collectie van 150 gedichten uit de wereldliteratuur, onder redactie en met een inleiding van Stanley Burnshaw. In plaats van een literaire vertaling van de gedichten is van elk gedicht de inhoud gewoon letterlijk naar het Engels vertaald, op prozaïsche wijze, opdat de lezer in ieder geval begrijpt wat er staat. De taal van het origineel doet dan de rest, op voorwaarde uiteraard dat de lezer minimaal enige kennis heeft van de taal waarin dat origineel is geschreven. Aldus stuitte ik op Profundamente van de Braziliaanse dichter Manuel Bandeira (1886-1968), met een begeleidend stuk van Ernesto da Cal. Na lezing was mijn eerste gedachte, waarom heb ik dit in al zijn ogenschijnlijke eenvoud sublieme gedicht nooit eerder onder ogen gehad? Toen ik later bij terugkeer naar Nederland De Taal als Bril van August Willemsen opensloeg, zag ik dat hij een stuk aan hem had gewijd, met een prominente plaats voor en vertaling van Profundamente. In het stuk van August Willemsen ontbrak het origineel, waardoor ik mij afvroeg of ik bij eerdere lezing gewoon dit stuk niet had gelezen, of dat dit gedicht in vertaling mij minder aansprak. Ik vind dit soort zaken altijd snel pretentieus klinken, maar toch, een reden zou kunnen zijn dat de titel, en daarmee het centrale woord van dit gedicht zo mooi klinkt in het origineel, en vooral zo geheel in lijn met de thematiek van het gedicht.
Het origineel:
Profundamente – Manuel Bandeira
Quando ontem adormeci
Na noite de São João
Havia alegria e rumor
Estrondos de bombas luzes de Bengala
Vozes, cantigas e risos
Ao pé das fogueiras acesas.
No meio da noite despertei
Não ouvi mais vozes nem risos
Apenas balões
Passavam, errantes
Silenciosamente
Apenas de vez em quando
O ruído de um bonde
Cortava o silêncio
Como um túnel.
Onde estavam os que há pouco
Dançavam
Cantavam
E riam
Ao pé das fogueiras acesas?
— Estavam todos dormindo
Estavam todos deitados
Dormindo
Profundamente.
*
Quando eu tinha seis anos
Não pude ver o fim da festa de São João
Porque adormeci
Hoje não ouço mais as vozes daquele tempo
Minha avó
Meu avô
Totônio Rodrigues
Tomásia
Rosa
Onde estão todos eles?
— Estão todos dormindo
Estão todos deitados
Dormindo
Profundamente.
In vertaling:[1]
Toen ik gisteren in slaap viel
In de nacht van Sint Jan
Was er alom vreugde en rumoer
Geknal van rotjes Bengaals vuur
Stemmen, gezang en gelach
Bij de brandende vuren.
Midden in de nacht werd ik wakker
Geen stemmen meer, geen gelach
Slechts een enkele, verdwaalde ballon
Ging stil voorbij
Slechts zo nu en dan doorboorde
Het geluid van een tram
Zich als een tunnel
Door de stilte.
Waar waren allen die kort daarvoor
Dansten
Zongen
En lachten
Bij de brandende vuren?
— Ze lagen allen te slapen
Ze waren allen naar bed gegaan
En lagen
In diepe slaap.
*
Toen ik zes jaar oud was
Zag ik niet dat het feest van Sint Jan was afgelopen
Omdat ik lag te slapen
Nu hoor ik niet langer de stemmen van toen
Mijn grootvader
Mijn grootmoeder
Totônio Rodrigues
Tomásia
Rosa
Waar zijn ze allen gebleven?
— Ze liggen allen te slapen
Ze zijn allen naar bed gegaan
En liggen
In diepe slaap.
August Willemsen komt met ‘in diepe slaap’ als slotregel, en ook ik zou zo snel niet weten wat ik er anders van zou moeten maken in het Nederlands. In de Engelse vertaling van Candace Slater heet het ‘In a sound sleep’. Mooi, maar ook dat haalt het niet bij dat prachtige, zangerige profundamente, dat bijna wegsterft en in één woord de dood als iets zachts en niet-bedreigends benoemt.
In de Braziliaanse letteren neemt Manuel Bandeira een plaats in tussen traditie en moderniteit. Algemeen wordt hij als exponent van het modernismo beschouwd. Zijn leven wordt van jongs af aan beheerst door de tuberculose waaraan hij al vanaf jeugdige leeftijd leed en die daarom de dreiging van een vroege dood altijd in zich hield. De ironie wil dat Bandeira zijn familieleden, waaronder vader, moeder broer en zus, verre overleefde (ze overleden allen tussen 1917 en 1922). Bandeira zelf stierf in 1968 op de gezegende leeftijd van 82 jaar. De dood werd bij Bandeira vanaf zijn jonge jaren niet langer een angstige toekomstdreiging, maar een feit waarmee hij zich in dit leven al kon verzoenen. In Profundamente koos hij daarom voor het beeld van de dood als een lange slaap, niets engs, alle mensen waar hij als kind zoveel van hield – figuren die herhaaldelijk terugkeren in zijn werk – liggen gewoon te slapen, de dood heeft in Profundamente niets afschrikwekkends.
We danken er dit werkelijk prachtige gedicht aan, dat sinds ik er de eerste blik op wierp, nu zo’n vijftien jaar geleden, mijn favoriet is geworden en gebleven.
__________
[1] Bij deze vertaling heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de vertalingen van August Willemsen en de vertaling naar het Engels van Candace Slater in This earth, that sky, poems by Manuel Bandeira (University of California Press, 1989).
[2] Het feest van Sint Jan wordt gevierd in de nacht van 23 op 24 juni en markeert de winterzonnewende op het Zuidelijk Halfrond. Het wordt gevierd met vreugdevuren en rotjes om de kwade geesten op afstand te houden, waarvan traditioneel wordt geloofd dat ze in deze nacht op aarde ronddwalen. (Bron: This earth, that sky, Candace Slater.)
Foto Ana Carvalho
Leave a Reply