Door Harrie Lemmens
‘De dichter doet alsof’, met die boude bewering opent Fernando Pessoa zijn beroemde gedicht ‘Autopsychografie’ uit 1934. Gezien de titel is het een zelfanalyse: de dichter legt uit hoe hij ‘in elkaar zit’. Maar Pessoa is bij uitstek iemand die je niet kunt vertrouwen. Hij neemt iedereen voortdurend bij de neus, spiegelt iets voor, zijn gezicht bestaat uit masker na masker na masker, ad infinitum bijna. Wie de ware Pessoa is weet niemand, zelfs (of zeker?) Ophélia Queiroz niet, de enige vrouw die iets met hem heeft gehad wat in de buurt van liefde kwam (zie de uitgebreide correspondentie, althans uitgebreid van háár kant, hij steekt daar wat povertjes bij af).
Pessoa legt dus niet uit hoe hij zelf in elkaar zit, nee, het is veeleer een beginselverklaring. Hij legt uit hoe dichters in elkaar zitten en verwijt hun verlakkerij van de lezer in een uitermate serieus genomen spel. ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’, parafraseert Martinus Nijhoff als een echo die hij niet gehoord kan hebben in zijn Awater. Wees op je hoede, het gedicht zegt niet wat er staat, want de schrijver is nooit een persoon, hij speelt verstoppertje met zichzelf, maar ook en vooral met de lezer, die ‘in wezen enkel schijn’ leest.
En om de zaak compleet te maken doet ook de lezer alsof, door zich wat aan de geest en ziel van de dichter ontspruit toe te eigenen door interpretatie en op grond daarvan een zelfduiding. Niets is wat het is en zo draait ‘de opwindtrein’ maar door die iedereen ‘hart’ noemt.
Hoewel, is de zaak daarmee compleet? Niet helemaal, want soms wringt zich nog iemand tussen de dichter, of uitgebreider de schrijver en de lezer in die helemaal een spel speelt en doet alsof: de vertaler, bedrieger bij uitstek. Want wat doet een vertaler anders dan zich voordoen als de bedenker van de taal die de lezer goedgelovig leest alsof het een andere taal is – die van de schrijver?
En zo buitelen de drie – schrijver, vertaler en lezer – over elkaar heen in hun verwoede pogingen om zich begrijpelijk te maken, begrepen te worden en te begrijpen. Met als resultaat dat de schrijver dankzij de bemiddeling van de vertaler, hoe tekortschietend soms ook, een groter publiek krijgt en de lezer de literatuur van een hele wereld.
Hulde dus aan de vertalers op deze dag van de heilige Hiëronymus, de beschermheilige van dit veinzersgilde.
Doem-me a cabeça e o universo.
Mijn hoofd en de wereld doen zeer.
Fernando Pessoa
Um novo sol já vai raiar.
Een nieuwe zon zal stralen.
Vinicius de Moraes
Foto Ana Carvalho
Foto Ana Carvalho
Leave a Reply