Door Adri Boon
Als vertaler kon ik het niet laten om deze brief uit 1954 te kiezen als proeve van Mijn lievelingen – een bundeling brieven van Clarice Lispector aan haar twee zussen. In de brief bespreekt Clarice, half verontwaardigd, half geamuseerd, de vertaling van haar debuutroman Perto do coração selvagem in het Frans. Daarmee markeert de brief een belangrijk moment in haar schrijverscarrière: voor het eerst gaat een boek van haar de grens over en neemt de internationale dimensie van haar oeuvre een aanvang.
De opmerkingen in deze brief over de vertaling krijgen nog een staartje. Samen tonen ze een haast schizofreen aspect dat veelvuldig aan de oppervlakte komt in Mijn lievelingen: enerzijds een zekere arrogantie, anderzijds een grote deemoed.
Washington, maandag 10 mei 1954
Mijn lievelingen,
Ik heb hier een brief van 2 mei, die van jou, Elisa, en een brief van 3 mei, van jou, Tania, om te beantwoorden. Ik weet niet waarom ze er zo lang over doen: soms wel een hele week. Die van jou, Elisa, met fantastisch nieuws over Genève, waarvan ik al op de hoogte was omdat het in het blad van de ambassade stond – gefeliciteerd! Gefeliciteerd! Gefeliciteerd! En bijgesloten zat een knipsel over Raquel de Queiroz. In jouw brief, Tania, staan fijne berichten over iedereen, en over de mogelijkheid van een goede huurder – waar is dat op uitgedraaid?
Vandaag ontving ik het telegram met de prijzen. Ik zal uitleggen waarom ik jullie daarom vroeg. We zouden met Aerovías gaan, met korting, maar toen zeiden verschillende mensen dat het nog goedkoper zou zijn om met Pan American te vliegen als we het ticket in Brazilië zouden kopen (het ticket heeft een vaste prijs, maar door de schommelende wisselkoers zouden we veel goedkoper uit zijn). Iedereen deed er zijn zegje over, en de man van Aerovías maar wachten terwijl ik wanhopig berekeningen maakte. Er moest een beslissing worden genomen; dat kon alleen als ik wist op welk bedrag alle tickets samen zouden uitkomen. Het was een goed idee om het jullie te vragen, ook al moest ik jullie daarvoor lastigvallen, want nu weten we dat we, ook al zouden we de tickets in Brazilië kopen tegen een gunstige wisselkoers, met Aerovías toch goedkoper uit zijn. We wilden niet met Aerovías gaan vanwege de overstap in Miami en het ongemak dat dat met zich meebrengt met twee kleine kinderen. Maar uiteindelijk doen we het toch maar, want het prijsverschil is aanzienlijk. Het geld wordt morgen dus overgemaakt naar Miami en dan hebben we de tickets en is het probleem, als God het wil, opgelost.
De voeding voor Paulinho heb ik, zoals gezegd, met iemand meegegeven. Ik zal binnenkort het telefoonnummer van die man geven, zodat een van jullie hem kan bellen om te vragen of hij zijn bagage al heeft uitgepakt en de twee dozen opgehaald kunnen worden. Laat het me zo snel mogelijk weten, zodat ik daarover gerust kan zijn en weet dat hij die dozen niet is kwijtgeraakt of iets dergelijks. Ik wil onder geen beding die twee maanden in Rio de voeding van Paulinho veranderen.
Ik schrijf deze brief aan jou, Elisa, zonder te weten of je al vertrokken bent naar Genève. Ik stuur hem naar rua Marquês de Abrantes.
Ik loop erg achter met het schrijven aan jullie, omdat ik het erg druk heb gehad. Ik heb de proef van de vertaling van p.c.s.1 ontvangen, op een bepaald soort papier, dat Érico2 herkende als het papier van de definitieve versie: dat betekent dat mijn correcties te laat moeten zijn aangekomen. En het waren er zoveel dat de bladspiegel vaak verspringt, enzovoort. Als ze te laat waren, is het maar het beste de hele zaak te vergeten als ik niet echt boos wil worden. Op advies van Érico heb ik een brief gestuurd waarin ik schreef dat de vertaling ‘schandalig slecht’ was en dat ik liever had dat het boek helemaal niet zou uitkomen in Frankrijk dan zo, zonder de correcties. En ik stuurde voorbeelden van vertaalfouten mee. Het corrigeren heeft me ongeveer tien dagen gekost, vaak heb ik tot ruim twee uur ’s nachts zitten werken, want alles moest in het Frans. Om jullie een idee te geven van de vertaling hier een paar voorbeelden. In het Portugees: ‘na een paar ogenblikken flakkerden de vlammen plotseling op’ is vertaald als ‘na een paar ogenblikken werd alles wat hem in haar riep wakker’ (de vertaalster zag chamas3 vast aan voor een vorm van het werkwoord chamar). Waar ik schrijf: ‘het haar van de vader zat in de war’, schrijft de vertaalster: ‘de vader was buiten adem’. Waar ik schrijf: ‘zij was bang om aan de zijde van Fulana te blijven’, schreef de vertaalster: ‘het stond haar tegen’ etc. Ik schreef in het origineel: ‘Het duizelde me, zei zij.’ De vertaalster maakte ervan: ‘Ik was stom, zei ze.’ (De vertaalster kent waarschijnlijk beter Spaans, want tonto4 in het Spaans betekent zoiets als ‘stom’). Ik schreef: ‘met donkere kringen om haar ogen’… Zij vertaalde: ‘met haar zonnebril’… Het hele boek zit vol met dat soort dingen, en van veel passages is helemaal niets meer te begrijpen. Op een keer zat ik zo rond middernacht weer te lezen en te corrigeren toen ik stuitte op zo’n grote vertaalfout, zo krankzinnig, zo onverwacht dat ik in lachen uitbarstte en er bijna tranen van in mijn ogen kreeg. Stel je voor: ik had op een onbewaakt ogenblik geschreven: ‘de mond getuit’5. En weten jullie hoe zij dat doodleuk vertaalde? Zo: ‘de mond als een kippenkont’. Wat vinden jullie daarvan? Als ik het woord ‘vuiligheid’ schrijf, vertaalt zij dat met ‘uitwerpselen’, zelfs als dat niet bedoeld is. Om nog maar te zwijgen van de grappige vrijheden die zij zich permitteert. Ik schrijf ‘de dienstmeid’, en zij vertaalt ‘de zwarte dienstmeid’ – terwijl nergens in het boek wordt gesproken over een zwarte dienstmeid. Afijn, ik probeer erboven te staan en die hele vervelende kwestie te vergeten. Het ziet ernaar uit dat het nu te laat is, dat er niets meer aan te doen valt. Dus probeer ik maar te vergeten dat het boek vertaald is.
Ik vraag nogmaals me te schrijven wat ik moet meenemen voor jullie – waarom reageren jullie niet?
Hier alles goed, Paulinho blakend hoewel er nog steeds geen begrijpelijk woord uit hem komt; ik begin onderhand een beetje ongeduldig te worden. Met Pedrinho ook alles goed, waarschijnlijk gaat hij zeer binnenkort niet langer naar het Child Center. Maury voelt zich uitstekend bij het vetarme dieet. Men zegt dat iedereen eigenlijk zo zou moeten eten… Verder gaat alles zijn gangetje, onze reis laat niet meer lang op zich wachten.
Een kus voor jullie. Clarice
Tania, heb je al de formulieren ontvangen van het Department of Labour?
Tania, wat kan ik meenemen voor William?
1 Perto do coração selvagem (Dicht bij het wilde hart) verscheen in 1954 in Franse vertaling bij uitgeverij Plon.
2 Érico Veríssimo, romancier en essayist. Tussen 1953 en 1956 was hij directeur van het departement van Culturele Zaken van de Organisatie van Amerikaanse Staten in Washington.
3 Chamas is de meervoudsvorm van chama (vlam) én is de vorm van de tweede persoon enkelvoud tegenwoordige tijd van het werkwoord chamar (roepen).
4 Tonto betekent in het Portugees ‘duizelig, verdwaasd’, in het Spaans ‘dom, stom’.
5 In het origineel: ‘a boca [de mond] em forma de muchocho’.
Clarice citeert zichzelf verkeerd (en met de verkeerde spelling van muxoxo). In Perto do coração selvagem staat: ‘os lábios [de lippen] em forma de muxoxo’. Daarbij is de Franse vertaling correct. ‘Bouche en cul-de-poule’ betekent ‘getuite mond’. Verder is het niet zo gek dat de Franse vertaalster niet precies wist wat er nu bedoeld werd. Fazer muxoxo is klakken met je tong als teken van afkering of minachting en ‘os lábios em forma de muxoxo’ is dan ook een zeer merkwaardige combinatie. In het onderhavige citaat lijkt toch echt bedoeld te worden ‘met getuite lippen’ – en dat zeg je anders in het Portugees.
Op 6 mei had Clarice een brief geschreven naar de Franse uitgever waarin ze zich beklaagt over de ‘schandalig slechte’ vertaling en zegt niet te kunnen toestaan dat het boek ‘in de huidige vorm’ wordt gepubliceerd. Later (mei 1957) kwam ze terug op haar kritiek en schreef ze een verontschuldigende brief aan de Franse uitgever: ‘Ik zit met een gewetensprobleem wat betreft de publicatie van mijn boek. Toen ik de vertaling in de definitieve vorm overlas, vond ik die erg goed. Ik zou Mlle Moutonnier willen schrijven om haar te bedanken. Maar ik weet niet hoe mijn reactie ontvangen zal worden na mijn onmatige opmerkingen over de eerste drukproef van de vertaling. Mlle Moutonnier heeft het volste recht mijn dankbaarheid niet te willen aanvaarden. Kan ik rekenen op uw inspanning en uw diplomatie om Mlle Moutonnier te overtuigen van mijn oprechte dankbaarheid voor het vele werk dat die vertaling haar moet hebben gekost, en vooral voor haar toewijding aan een tekst die zo weinig voldoening schenkt. Ik zou niet weten hoe ik me moet verontschuldigen voor mijn agressieve uitlatingen. De vertaling is erg mooi, gevoelig van stijl, al met al geslaagd project.’
Mijn lievelingen
Brieven 1940-1957
Clarice Lispector
Vertaald door Adri Boon
De Arbeiderspers, 2021
ISBN 9789029523653
Foto Ana Carvalho
Leave a Reply