Clarice Lispector – Benjamin Moser

Door Maarten Valken

De Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector (1920-1977) verovert veertig jaar na haar vroegtijdige dood alsnog de wereld. Bij de Arbeiderspers verscheen dit voorjaar De ontdekking van de wereld, een bundeling van haar kronieken vertaald door Harrie Lemmens, alsook Clarice Lispector, De biografie van Benjamin Moser, in vertaling van Adri Boon. De Engelse vertaling van haar verhalenbundel Todos os contos (Alle verhalen) staat op de longlist voor de National Translation Award 2016 van de American Literary Translators Association (Alta), en won eerder al de prijs voor de beste vertaling van PEN America. In Brazilië stond het boek de afgelopen jaren voortdurend bovenaan op de lijst van de bestverkochte boeken, samen met haar laatste boek, A hora da estrela (Het uur van de ster). De Arbeiderspers is van plan nog vijf van haar romans te publiceren. 

Hoewel Clarice, zoals ze in Brazilië kortweg wordt genoemd, vanaf haar debuut op haar drieëntwintigste een kleine groep trouwe bewonderaars had en soms goede kritieken kreeg, werden haar boeken nauwelijks verkocht en amper (evenmin) vertaald. Pas na haar dood werd ze beroemd in het buitenland. Dat is enigszins te begrijpen want Clarice’s werk is niet gemakkelijk. ‘Dit boek is zonder woorden gemaakt. Dit boek is een stilte. Dit boek is een vraag.’ zegt ze van Het uur van de ster, en voegt eraan toe slechts voor weinigen te schrijven. Maar naast mysterieus en moeilijk toegankelijk was Clarice ook heel open over zichzelf. ‘I am all of yourselves’ (Ik ben helemaal van jullie zelf, MV) citeert Benjamin Moser haar in zijn biografie.

Moser is literair journalist en Portugees vertaler en introduceerde Lispectors verzameld werk in de Engelstalige wereld. Hij vertaalde onder andere Het uur van de ster uit het Portugees naar het Engels. In de biografie laat Moser, naast een interessant beeld van de geschiedenis van Brazilië in de twintigste eeuw, zien hoe Clarice’s turbulente leven van invloed was op haar ontwikkeling als schrijver. Ze werd geboren in West-Oekraïne, in het plaatsje Podolia, bekend om zijn paardenfokkerij. ‘Given the choice I would have been born a horse’ (Als ik had mogen kiezen, was ik liever als paard geboren MV), schreef ze later. ‘Can a place impress its traits on one who abandoned it in infancy?’ (Kan een plek iemand bepalen die erin zijn jeugd  is weggegaan? MV) vraagt Moser zich af. Het gebied staat bekend om zijn joodse mystici: de Chassidische beweging heeft er zijn wortels, en haar grootvader van vaders kant, Shmuel Lispector, was een vrome Joodse geleerde. Ook haar vader bestudeerde religieuze teksten naast zijn werk, haar moeder was minder religieus maar wel een fascinerend verteller.

Na de Eerste Wereldoorlog, in 1919, wordt de Oekraïne geteisterd door burgeroorlog en progroms. Haar grootvader wordt vermoord en haar moeder verkracht, waarbij ze syfilis oploopt. Of Clarice werd verwekt als genezing voor de syfilis (zoals het volksgeloof wil), durft Moser niet met zekerheid te zeggen, zeker is dat ze geluk heeft dat haar geboorte in 1920 zonder verdere problemen verloopt (blijft). Clarice’s oorspronkelijke naam was Chaya, wat ‘leven’ betekent in het Hebreeuws en ook ‘dier’. Ze heeft een zware jeugd: hongersnoden in 1921 en 1922 veroorzaken een miljoen doden in de Oekraïne, onder wie veel joden. Haar vader krijgt typhus en in 1921 besluit de familie te vluchten naar Roemenië en vandaar naar het noordoosten van Brazilië, Maceió in Alagoas, waar ze in 1922 aankomen. Ze veranderen hun voornamen in Braziliaanse en Chaya wordt Clarice.

Moser’s schets van de geschiedenis van de miljoenen immigranten, en met name de joden, in Brazilië in de eerste helft van de twintigste eeuw is boeiend. In Maceió krijgt de familie Lispector aanvankelijk geen voet aan de grond en na een paar jaar verhuizen ze naar Recife, waar al tijdens de Nederlandse overheersing in het begin van de zeventiende eeuw, veel joden naar toe trokken en daar de eerste synagoge in de nieuwe wereld bouwden. In haar eerste boek Perto do coração selvagem (Nabij het wilde hart) beschrijft Clarice haar jeugd in Recife. Na jaren van verhaaltjes en toneelstukken voor haar verlamde moeder te hebben geschreven, besluit ze op haar dertiende schrijver te worden. Haar moeder is dan al drie jaar dood. Clarice houdt haar hele leven een schuldgevoel dat ze het leven van haar moeder niet heeft kunnen redden. Op haar vijftiende verhuist ze met haar familie opnieuw, nu naar Rio de Janeiro. Clarice gaat rechten studeren en publiceert enkele verhalen. Ze gaat werken voor de Agencia Nacional, het nationale persbureau. Na de dood van haar vader in 1940 neemt ze afstand van het joodse geloof, maar behoudt wel een voorliefde voor de ideeën van Spinoza – een belangrijk thema in Moser’s biografie. Nadat ze op haar eenentwintigste de Braziliaanse nationaliteit heeft gekregen trouwt ze met een medestudent, die diplomaat wordt. Het is geen huwelijk uit liefde of overtuiging. Het was bovendien in die tijd ook zeldzaam in Brazilië dat een joodse vrouw met een niet-joodse man trouwde.

Als Perto do coração selvagem in 1943 verschijnt, baart het enorm veel opzien. Clarice is een sensatie en wint de prestigieuze ‘Prêmio Graça Aranha’ voor het beste debuut van dat jaar. Haar naam klinkt voor velen exotisch, als een buitenlander, en ze wordt vergeleken met niet- Braziliaanse schrijvers als Joyce, Woolf, Dostojevski, Proust en Gide. Maar slechts 900 exemplaren worden verkocht, hoewel er in 1954 wel een Franse vertaling verschijnt. Met haar debuut begint ook de legende van Clarice Lispector: ze leeft afgesloten, en vertrekt in 1944 met haar echtgenoot naar Napels. Een leven van reizen naar verschillende diplomatieke posten volgt, waarin ze doorgaat met schrijven en twee kinderen krijgt. Maar haar boeken worden minder goed ontvangen en ze heeft steeds meer problemen om ze gepubliceerd te krijgen. In 1959 besluit Clarice terug te keren naar Rio, alleen met haar kinderen, gescheiden. Ze gaat columns schrijven voor verschillende bladen en publiceert korte verhalen, waarmee ze succes behaalt. Haar verhalenbundel Laços de família, in Nederland uitgegeven als ‘Familiebanden’, wordt haar meest gelezen werk.

In 1967 worden haar verhalen vertaald bij Knopf in de VS, dankzij Elizabeth Bishop. In 1964 was A paixão segundo G.H. (De passie volgens G.H.) verschenen, één van Clarice’s beste boeken maar op dat moment zonder veel aandacht in Brazilië. Aqua viva uit 1973 – korte, ogenschijnlijk eenvoudige overpeinzingen over allerlei zaken – is wel een groot succes bij de recensenten. Aan het eind van haar leven krijgt Clarice eindelijk erkenning, ze geeft veel interviews en lezingen, en haar werk wordt bewerkt voor toneel en film. Haar volledige werk wordt bekroond met een prestigieuze prijs. Eind 1977, vlak voor haar dood door maagkanker, wordt A hora da estrela gepubliceerd. Een groot deel van haar roem berust op dit boek, dat op intense en schrijnende wijze het armzalige leven beschrijft van het jonge meisje Macabea uit het Noordoosten, die ‘zich tot zichzelf had beperkt.’ De titel is één van de mogelijke 13 titels die Clarice in begin van het boek geeft. Een andere is ‘De schuld ligt bij mij’ om ‘het feit dat ik haar niet ben’. Maar schrijft ze uiteindelijk: ‘in het stervensuur verandert een mens in een stralende filmster.’ 

Clarice Lispector, De biografie kreeg in de Verenigde Staten zeer positieve recensies, onder andere van auteurs als Jonathan Franzen en Orhan Pamuk. De New York Times koos het tot Notable Book.