Het menselijk tekort overal en altijd weer

Recensie door Willy Hilverda

Overal en altijd weer van de Braziliaanse schrijver Michel Laub gaat over Auschwitz en hoe het kampleven doorwerkt in volgende generaties, zelfs al groeien die op in Brazilië. De ik-figuur, een man van veertig die in São Paulo woont, vertelt over zijn Joodse grootvader die Auschwitz overleefde en in 1945 op een schip stapte om een nieuw leven te beginnen in de Braziliaanse stad Porte Alegre. In de laatste jaren van zijn leven sluit de grootvader zich op in zijn kantoor en schrijft zestien schriften vol. Geen woord over zijn ervaringen in Auschwitz. De schriften vormen een soort encylopedie van het leven zoals het zou moeten zijn.

Hij heeft nooit iets verteld over het concentratiekamp, maar zijn zoon en kleinzoon weten ervan. Beiden hebben ze Is dit een mens van Primo Levi gelezen, volgens de ik-figuur het ultieme boek over Auschwitz.

De vader van de ik-figuur is veertien als de grootvader zelfmoord pleegt. De ik-figuur is veertien als hij, met zijn medeleerlingen van een Joodse school, de goj João laat vallen als die wordt gejonast. João komt in het ziekenhuis terecht. De ik-figuur voelt zich schuldig en verraadt zijn klasgenoten, waarna hij zich gedwongen voelt naar een andere – niet-Joodse – school te gaan. Hier wordt hij getreiterd met zijn Joods-zijn.

Het menselijk tekort
En alles lijkt het gevolg van Auschwitz. “[…] als Auschwitz de tragedie is die in haar aard alle andere tragedies samenvat, dan is dat ook een soort bewijs van het menselijk tekort overal en altijd weer – en je kunt daar niets aan doen, je kunt niets denken, je kunt niet afwijken van de weg die mijn grootvader in die jaren bewandelde […]”

Lange tijd lijkt de ik-figuur zich vast te draaien in zijn denken over het menselijk tekort, alsof er geen ontsnapping mogelijk is, alsof Auschwitz het leven generatie na generatie zal bepalen. Ook de ik-figuur zou zich kunnen wentelen in slachtofferschap. Op zijn veertiende is hij begonnen met drinken en zijn alcoholverslaving zou hij kunnen wijten aan Auschwitz. Maar zijn vader laat hem inzien dat er andere wegen zijn. Als diezelfde vader te horen krijgt dat hij Alzheimer heeft, gaat ook hij schrijven. Maar anders dan de grootvader, schrijft de vader over de wereld zoals die feitelijk is. Hij schrijft wel over zijn verdriet en over de dood van zijn vader, maar laat zijn leven niet bepalen door dat verdriet. Hij wil geen slachtoffer zijn, hij besluit zich te concentreren op dat wat ertoe doet. Dan ziet ook de ik-figuur in dat hij zijn lot niet moet laten bepalen door het verleden, maar een keuze kan maken.

Puzzelstukjes
Het boek is ingedeeld in hoofdstukken, die weer zijn ingedeeld in korte genummerde paragrafen. Puzzelstukjes zijn het. Laub maakt veel gebruik van de herhaling, ook in wat hij vertelt, maar met steeds meer informatie, zodat uiteindelijk de stukjes in elkaar vallen. Overal en altijd weer is een ingenieus opgebouwd verhaal over het menselijk tekort en hoe je het achter je kunt laten.

Michel Laub
Michel Laub werd in 1973 geboren in Porte Alegre. Hij studeerde rechten, maar werkt nu als journalist en schrijver. In 1998 kwam zijn eerste verhalenbundel uit, Não depois de que acontecue. Zijn eerste roman werd in 2001 gepubliceerd, Musica Anterior. Overal en altijd weer (Diário da Queda) kwam uit in 2011 en werd in 2013 vertaald door Harrie Lemmens. Vorig jaar kwam zijn roman A Maçã Envenenada uit, als vervolg op Overal en altijd weer.

Overal en altijd weer
Michel Laub
Vertaling Harrie Lemmens
Prijs: 17,95
178 pagina’s
Anthos, oktober 2013

Alleen nog tweedehands verkrijgbaar.

Deze recensie werd eerder geplaatst op de site van Willy Hilverda.