Valkuilen en vertalersleed

De vele mogelijkheden van vertalen

Vertalen door Harrie Lemmens

‘Nada é tão verdadeiro que não mereça ser inventado’, luidt de slotzin van José Agualusa’s roman De vrouwen van mijn vader. Letterlijk vertaald: ‘Niets is zo waar dat het het niet zou verdienen verzonnen te zijn of verzonnen te worden.’ Een ambiguë zin die ook nog eens eenvoudig moet klinken omdat hij vederlicht, bijna fladderend klinkt. Haast terloops wordt gezegd als in een droom door een ballerina op een muziekdoos.

Om te laten zien waar een vertaler op den duur hoorndol van kan worden, op het punt van doordraaien komt en hun schrijvers bijna gaan haten, laat ik hier een paar opties volgen op de vertaling van deze zo eenvoudig lijkende zin:

Niets is zo waar dat je het niet evengoed kunt verzinnen.
Niets is zo waar dat je het niet evengoed zou kunnen verzinnen.
Niets is zo waar dat je het niet terecht zou kunnen verzinnen.
Niets is zo waar dat je het niet evengoed zou verzinnen.
Niets is zo waar dat je het niet beter zou kunnen verzinnen.
Niets is zo waar dat het het niet zou verdienen verzonnen te worden.
Alles wat echt is, kan worden omgezet in fictie.
Alles wat echt is, verdient het te worden omgezet in fictie.
Niets is zo waar dat je er geen fictie van kunt maken.
Niets is zo waar dat het het niet verdient om verzonnen te worden.
Er is niets wat zo waar is dat het het niet verdient om verzonnen te worden.
Niets is zo waar dat het niet ook verzonnen kan zijn.
Niets is zo waar dat het niet ook verzonnen verdient te worden.
Geen enkele waarheid is zo waar dat ze het niet verdient verzonnen te worden.
Niets is zo waar dat het niet verzonnen zou mogen zijn.
Alles wat waar is, is het waard om verzonnen te worden.
Niets is zo waar dat je het niet ook zou kunnen verzinnen.
Niets is zo waar dat je het niet ook zou mogen verzinnen.
Niets is zo waar dat je het niet ook kunt verzinnen.
Niets is zo waar dat het niet ook verzonnen had kunnen zijn.

Tot ik ineens dacht: het kan veel simpeler.
Niets is zo waar dat je het niet zou verzinnen. Ook dat is een ambiguë zin, niet helemaal hetzelfde als de Portugese zin, maar wel, laten we zeggen met dezelfde impact. Het kan namelijk betekenen
1. dat je het gestelde onmogelijk zou kunnen verzinnen
2. dat je het gestelde niet ook zou kunnen verzinnen.
3. dat je het gestelde niet zou veranderen in een verzonnen werkelijkheid.